जग सन १९१९ ते दुसर्‍या महायुध्दापर्यंत

सन १९१८ मध्ये पहिले जागतिक महायुध्द संपुष्टात आले. सन १९३९ मध्ये दुसरे जागतिक महायुध्द सुरू झाले. पहिले महायुध्द मनुष्य आणि साहित्यसामग्रीच्या संदर्भात विध्वंसक ठरले. युध्द टाळण्याचे प्रयत्न झाले. परंतु वीस वर्षांच्या अल्पावधीनंतर युध्द घोंघावू लागले. दरम्यान युरोपमध्ये युध्दास अनुकूल अशा बर्‍याच घटना घडल्या. इटलीमध्ये फॅसीझम तर जर्मनीमध्ये नाझीझमचा उद्य झाला. सन १९२९-३३ या कालावधीत जागतिक आर्थिक मंदीची लाट आली. आशिया आणि आफि्रका खंडात स्वातंत्र्य आंदोलनांची जागृती व आंदोलनांचे प्रबळीकरण होऊ लागले. फॅसेस्ट संघटना: इटलीचा नेता मुसोलिनी याने २३ मार्च १९१९ रोजी मिलान येथे 'फॅसिस्ट संघटना' स्थापन केली. लॅंटिन भाषेतील फॅसेस या शब्दावरून इटालियन भाषेत फॅसिओ शब्द आला. 'फॉसे' या शब्दाचा अर्थ काठयांचे जुडगे. पर्यायी अर्थसत्तेच्या आकांक्षेने लोकांची एकजूट होय. मुख्य तत्त्व : राज्य म्हणजे सर्व काही आहे. नाझीबाद : जर्मनीत सन १९२१ मध्ये हीटलरने 'नॅशनल सोशलिस्ट जर्मन र्वकर्स पार्टी' हे एक दल स्थापन केले. हयाचे संक्षिप्त रूप 'नाझी' आहे. समाजातील सर्व संस्थापेक्षा राज्यसंस्था ही सर्वश्रेष्ठ संस्था आहे व राज्याची सत्ता सार्वभौम व अनियंत्रित असते. राज्यासाठी व्यक्ती असतात. सन १९२४ मध्ये 'माझा लढा' (माईन काम्फ) हे आत्मचरित्र लिहून हीटलरने पक्ष व त्याची उद्दिष्टे पुस्तकात नमूद केली आहेत. हा ग्रंथ नाझी पक्षाचे बायबलच आहे. सन १९२९ ची आर्थिक मंदी : उत्पादन घटल्यामुळे बाजारपेठेत वस्तूंची वाढ झाली नाही. जागतिक अर्थव्यवस्थेवर प्रचंड दडपण आले. या आर्थिक मंदिने जर्मनीला ग्रासले होते. दिवाळीखोर, उपसमार यांचे थैमान चालू होते. न्यूर्यॉक शेअर बाजारात भाव गडगडले. या पार्श्वभूमीवर हीटलरचा नाझी पक्ष जोम धरू लागला. १९३० च्या निवडणुकीत राईशमध्ये (संसद/विधिमंडळ) नाझी पक्षाने बळ १२ वरून १०७ वर गेले. जर्मनीमधील लोकसत्ताक सरकारचे आसन डळमळीत झाले. ३० जानेवारी १९३३ रोजी हिंडेनबर्गने हीटलरला चॅन्सलर नेमले. न्यू डील : जागतिक आर्थिक मंदीमुळे अमेरिकेचीही दर्ुदशा झाली. निवडणुकीत डेमोकेटिक पक्षाचा विजय होऊन फ्रॅक्लीन डी. रूझवेल्ट अमेरिकेचे राष्ट्राध्यक्ष झाले. आर्थिक पुनर्निर्माण आणि समाजकल्याण यासाठी त्यांनी जो कार्यक्रम वाढले. तरीही सन १९३९ मध्ये बेरोजगारांची संख्या नव्वद्र लाखांच्या घरात होती. मंदीच्या काळात जगातील काही भागात भूकबळी पडत होते, तर काही भागात गहू जाळावा लागला. प्रमुख घटना: (अ) स्वातंत्र्य आंदोलन : (१) तर्कस्थानात क्रांती झाली. राष्ट्रीय आंदोलनाने जेते राष्ट्रांचे वर्चस्व थोपविले. ग्रीस व रशियाच्या खालसा धोरणाला आळा घातला. समाजसुधारणा व आधुनिकीकरण केले. (२) चीनमध्ये चंग-कै-शेकच्या नेतृत्वाखाली राष्ट्रीय आंदोलन चालू होते. (३) सन १९१२ मध्ये स्थापन झालेल्या दक्षिण आफि्रकी संघाने आंदोलनाचे दृढीकरण केले. (४) सन १९२७ मध्ये इंडोनेशियात डच शासनाशी संघर्ष करण्यासाठी 'नॅशनल पार्टी' संघटित झाली. (५) कोरीया, ब्रह्यदेश, हिंदुस्थानादी देशांत स्वातंत्र्य चळवळींना जोर आला होता. (६) इंग्लंडमध्ये १९२९ मध्ये प्रथम मजूर पक्षाचे मंत्रिमंडळ आले. (आ) आक्रमणे : (१) जपानने मांचुरियावर आक्रमण केले. (१९३३) (२) इटलीने इथिओपियावर १९३५ मध्ये आक्रमण केले. (३) स्पेनमध्ये यादवी युध्द माजले. जर्मनी व इटली या देशांनी जनरल फ्रॅन्कोला पाठिंबा दिला होता. हुकुमशहा विरुध्द परजातंत्र असे युध्दाचे स्वरूप होते. सन १९३९ मध्ये फॅसिस्टांनी परजातंत्रावर विजय मिळविला. (४) १९३६ मध्ये हीटलरचे सैन्य र्‍हाइनलॅंडमध्ये शिरले. तुष्टीकरणाचे धोरण (ऋेल्च्य् िेफ छेन्च्ल्ाित्ेिन्) - तुष्टीकरण म्हणजे एका राष्ट्राचा बळी घेऊन आक्रमकांशी संगनमत करणे होय. तुष्टीकरणाच्या धोरणाने फॅसिस्टांचे बळ वाढले. दुसर्‍या महायुध्दाला प्रारंभ झाला. इंग्लंडचा पंतप्रधान चेंबर्लेन हयाच्या तुष्टीकरण नीतीमुळे जर्मनीचे फावले. १ सप्टेंबर १९३९ रोजी पोलंडमधील वॉर्सा शहरावर हल्ला झाला.